Πότε και πώς ο Καζαντζάκης ήρθε σ’ επαφή με την ψυχανάλυση

Το πότε και το πώς ο Καζαντζάκης ήρθε σ’ επαφή με την ψυχανάλυση μας το αποκαλύπτει ο ίδιος. Σε επιστολή του από τη Βιέννη το 1922 προς την αγαπημένη του γυναίκα Γαλάτεια γράφει:

… Στο κρεβάτι διαβάζω όλες τις μέρες τούτες την περίφημη θεωρία του Freud για το ένστιχτο και για τα όνειρα. Θα σ’ ευχαριστούσε πολύ αν την ήξερες…(επιστολές προς Γαλάτεια, αρ. επιστ. 14)

Αυτό είναι μια περίτρανη μαρτυρία δια χειρός Καζαντζάκη ότι διάβασε Freud.
Δεν ήρθε όμως σε επαφή με την ψυχανάλυση μονάχα διαβάζοντας Freud αλλά και λόγω του προβλήματος που αντιμετώπιζε στο πρόσωπο με το έκζεμα επισκέφτηκε το γνωστό ψυχαναλυτή W. Stekel.

Αυτό το μαρτυρεί πάλι μέσα από τις επιστολές του όπου αναφέρει ότι επισκέφτηκε έναν ψυχαναλυτή.

…Τέλος, βρήκα έναν καθηγητή του πανεπιστημίου να με θεραπεύσει…
…Βλέπω εδώ συχνά έναν περίφημο συγγραφέα και καθηγητή της ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο. Στο προσεχές έργο του θα βάλει motto μία φράση μου για τον έρωτα και θ’ αναφέρει τρία τέσσερα όνειρά μου που του διηγήθηκα…( επιστ. 14)

Αλλά και στις επιστολές 22 και 24 γράφει:

…Έρχεται, φεύγει, ξανάρχεται η αρρώστια μου. Οι γιατροί δεν καταλαβαίνουν τίποτα. Ένας μόνο μου είπε, μεγάλος εδώ καθηγητής, πως είναι από λόγους ψυχικούς…
Έχω γυρίσει όλους τους γιατρούς και μόνο αυτός που Σου έγραψα, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου, έχει θαρρώ δίκιο: είναι μια ψυχική ταραχή που εκδηλώνεται στο σώμα. Ένα είδος, λέει, σαν τις πληγές του Αγ. Φραγκίσκου.

Στην επιστολή με αρ. 25 πάλι γράφει:

… Ο ψυχολόγος που μ’ εξέτασε έχει δίκιο. Εδώ οι γιατροί, παθολόγοι, δερματολόγοι κ.λ.π. δεν καταλαβαίνουν τί συμβαίνει.

Ο Καζαντζάκης μέχρι τώρα πιστεύει ότι η αρρώστια του προήλθε από την μοναξιά του, την έλλειψη του φίλου του Σφακιανάκη και ότι αν θα συναντούσε τον άλλο φίλο του, τον Δανιηλίδη, θα μπορούσε να ξεπεράσει αυτήν την ψυχική του επέμβαση στο σώμα.

Γράφει στην Γαλάτεια:
Καταλαβαίνω τους ερημίτες που ξαφνικά γιόμιζαν λέπρα, έτσι στη μοναξιά ανατεινόμενοι στο Θεό. Οι δερματικές αρρώστιες είναι η συνηθέστερη εκδήλωση. Ο ψυχολόγος αυτός μου ’δωκε ένα βιβλίο που έχει γράψει για το θέμα τούτο και αναφέρει μια περίπτωση απαράλλαχτη με τη δική μου. Σαν έρθεις θα Σου το διαβάσω…
(επιστ.25).

Η τελευταία αναφορά του για την αρρώστια του που την γράφει προς τη Γαλάτεια από το Βερολίνο, είναι την επιστολή με αρ. 33.

Αφού ξεπέρασε το πρόβλημα του εκζέματος, μόλις έφυγε από τη Βιέννη, όπως είχε προβλέψει ο Ψυχαναλυτής, γράφει:

… Ευτυχώς είμαι ακόμα καλά. Ελπίζω να ’χει δίκιο ο ψυχολόγος της Βιέννης και να μου πέρασε η ψυχική αυτή αρρώστια, μόλις απομακρύνθηκα από τη Βιέννη. Τότε θα
’ ναι μία περίπτωση νεοασκητισμού, πολύ ενδιαφέρουσα…

Ο Καζαντζάκης σ’ όλες τις επιστολές του προς τη Γαλάτεια δεν αναφέρει το όνομα του Ψυχαναλυτή που τον θεράπευσε.
Το όνομά του μας το αποκαλύπτει στο τελευταίο του έργο «Αναφορά στον Γκρέκο».
Στη σελίδα 348-349 του ανωτέρω έργου, όπου περιγράφει την ιστορία της γνωριμίας του στον κινηματογράφο με τη Φρίντα που είχε σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση στο πρόσωπό του ενός εκζέματος, μας αποκαλύπτει το όνομα του περίφημου συγγραφέα και Καθηγητή της ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο.

…Τέλος, δε βάσταξα· είχα διαβάσει μερικά ψυχαναλυτικά έργα του περίφημου μαθητή του Freud, του Βίλχελμ Στέκελ, πήγα να τον βρω.

Όλα αυτά που αναφέρονται πιο πάνω αποδεικνύουν περίτρανα, και μάλιστα δια χειρός του ότι ο Καζαντζάκης είχε έρθει σ ’επαφή με την θεωρία της ψυχανάλυσης αλλά και με την πράξη της. Θα προσπαθήσω σιγά- σιγά να βρω και να καταγράψω μέσα από τα έργα του όλα εκείνα τα σημεία που είναι επηρεασμένα από τη θεωρία της ψυχανάλυσης.

Δημήτρης Μιμής, Ψυχολόγος

Καζαντζάκης και ψυχανάλυση

Ο Καζαντζάκης έπαιξε με την ανθρώπινη ψυχή σε πραγματικό αλλά και σε μεταφυσικό επίπεδο. Του άρεσε η απομόνωση και η περισυλλογή, γεγονότα απαραίτητα για την δημιουργική γονιμότητα. Την περίοδο του 1922 έγραψε φιλοσοφικά κείμενα και κείμενα αναζήτησης όπως το ¨Συμπόσιο¨ και την ¨Ασκητική¨ Παράλληλα ενώ βρισκόταν στη Βιέννη όπου δρούσαν ο Freud, ο Stekel κα, ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση που επηρέασε τη ζωή και το έργο του.

Με την Ψυχανάλυση ο Καζαντζάκης πρωτόρθε σε επαφή το 1922 σε ηλικία 39 ετών, όταν εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, για μερικούς μήνες, περιμένοντας την αγαπημένη του γυναίκα Γαλάτεια για να πάνε μαζί στο Βερολίνο.

Στη Βιέννη, λόγω του εκζέματος που εμφανίστηκε στο πρόσωπό του, μετά την γνωριμία του σε κινηματογράφο της πόλης με τη Φρίντα, επισκέπτεται το γνωστό ψυχαναλυτή Wilhelm Stekel αφού προηγουμένως είχε επισκεφτεί άλλους γιατρούς διαφορετικών ειδικοτήτων και δε βρήκε θεραπεία. Γρήγορα γοητεύεται από την ψυχανάλυση και την ασπάζεται και αυτό μας γίνεται γνωστό από τις επιστολές προς τη γυναίκα του Γαλάτεια όπου περιγράφει τις επισκέψεις του στον ψυχαναλυτή αλλά και την μελέτη του πάνω σε ψυχαναλυτικά κείμενα του S.Freud και W.Stekel.

Αργότερα το 1955 και προς το τέλος της ζωής του θα γνωριστεί με τη Μαρία Βοναπάρτη, ψυχαναλύτρια, μαθήτρια του S.Freud, η οποία μάλιστα θα του δωρίσει ένα ντορβά έργα της όπως αναφέρει η δεύτερη γυναίκα του Ελένη Σαμίου στον "Ασυμβίβαστο", όταν τον επισκέφτηκε στο σπίτι του στην Antibes της νότιας Γαλλίας από όπου δέχτηκε νέους ψυχαναλυτικούς επηρεασμούς.

Ο αναγνώστης που έχει μελετήσει Ψυχανάλυση και διαβάζει προσεκτικά τα έργα του Καζαντζάκη θα διαπιστώσει ότι μέσα σ’ αυτά βρίσκεται πληθώρα ψυχαναλυτικών εννοιών που έντεχνα ο συγγραφέας προσαρμόζει στα λογοτεχνικά του κείμενα και είναι άξια μελέτης από επιστήμονες ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών.

Η σελίδα αυτή δημιουργήθηκε για να αποτελέσει ένα δίαυλο επικοινωνίας για ανταλλαγή απόψεων σχετικά με την ψυχανάλυση και τον Καζαντζάκη με σκοπό την προώθηση του έργου του σε ευρύτερο κοινό αναγνωστών, κυρίως νέων επιστημόνων.

Δημήτρης Μιμής Ψυχολόγος

«Νίκος Καζαντζάκης : ένας Μορενικός ομαδικός θεραπευτής»

«Νίκος Καζαντζάκης : ένας Μορενικός ομαδικός θεραπευτής»

Η τέχνη υπάρχει μέσα σ’ όλες τις επιστήμες, στα μαθηματικά, στην αστρονομία στην ψυχιατρική, όπως υπάρχει παντού μέσα στην καθημερινή μας ζωή.

Η επιστημονική τεχνική και η καλλιτεχνική τεχνική μοιάζουν σαν να βρίσκονται σε συντονισμό και απαιτούν δίπλα στη επιστημονική τεχνική μια θέση να είναι ευθαρσώς φυλαγμένη για την καλλιτεχνική τεχνική.

Ο Νίκος Καζαντζάκης γνώστης της επιστήμης της ψυχανάλυσης την ενέπλεξε με την λογοτεχνία. Στην ανάπτυξη του λογοτεχνικού του κειμένου τοποθέτησε τις ψυχαναλυτικές του γνώσεις και μας έδωσε ένα θαυμάσιο αποτέλεσμα στο έργο του "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται". Έτσι, με την μυθιστορηματική ευκαιρία του ζωντανέματος των Παθών του Χριστού ο γνώστης του θέματος διακρίνει ν’ αναδιπλώνεται η τεχνική του ψυχοδράματος αλλά και η θεωρία και η πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας.

Μέσα στο κείμενο του έργου φθάνει στο σημείο να μας επιδεικνύει την θεραπεία του πρωταγωνιστή του, Μανολιού, από τους συντρόφους – συμπρωταγωνιστές, μέσω του παιξίματος των ρόλων του Χριστού και των μαθητών του.

Ο Νίκος Καζαντζάκης συμφιλίωσε μέσα στο έργο του, όλες τις γνώσεις του γύρω από την λογοτεχνία, την ψυχανάλυση και την ομαδική ψυχοθεραπεία, γεγονός που μέχρι σήμερα δεν έχει διερευνηθεί. Όποιος μελετήσει τον τομέα αυτό θ΄ ανοίξει την πόρτα του δωματίου όπου υπάρχουν ιδέες που θα βοηθήσουν την ερμηνεία και θεραπεία του ανθρώπου.
Είναι γνωστό ότι ο Νίκος Καζαντζάκης ήλθε σε επαφή με τα διάφορα φιλοσοφικά, κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα της Ευρώπης όταν πήγε στο Παρίσι, το 1907, για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Νομική επιστήμη. Εδώ παρακολουθεί τις διαλέξεις του φιλοσόφου Ανρί Μπρεξόν στο College de France και έρχεται σε επαφή με τη φιλοσοφία του Φρ. Νίτσε.

Αφορμή, γι’αυτόν, να μελετήσει, συγκεκριμένα τον Σίγκμουντ Φρόϋντ στάθηκε η συνεργασία του με τον ψυχαναλυτή Β. Στέκελ, το 1922, διευθυντή του περιοδικού «κεντρική ψυχαναλυτική επιθεώρηση» της Βιέννης ο οποίος το 1912 είχε διωχθεί από τον κύκλο του Φρόϋντ. Ο Ν. Καζαντζάκης τον επισκέφτηκε διότι παρουσίαζε στο πρόσωπο μία παράξενη αλλεργική δερματοπάθεια η οποία χαρακτηρίστηκε ως σεξουαλική μάσκα (masque de sexualite) ή μάσκα του δαίμονα, ή ακόμα σάρκινη μουτσούνα, όπως την αναφέρει στα έργα του ο Νίκος Καζαντζάκης.

Η αρχή, λοιπόν, για τη μελέτη της ψυχανάλυσης, του δίνεται λόγω του προβλήματος που αντιμετωπίζει και αναζητά να βρεί λύση, αλλά και από τη φιλική σχέση που αναπτύσσει με την πριγκίπισσα Γεωργίου της Ελλάδας, ψυχαναλύτρια και μαθήτρια του Σ. Φρόϋντ, Μαρία Βοναπάρτη στην οποία μάλιστα αφιέρωσε το βιβλίο του «Τελευταίος Πειρασμός».

Οι επιρροές του Ν. Καζαντζάκη από την ψυχαναλυτική θεωρία ήταν τόσο μεγάλες, που τον επηρέασαν στα έργα του. Αυτό θεωρήθηκε από την Ιερά Σύνοδο επικίνδυνο και το Φεβρουάριο του 1955 με έγγραφό της ζητά από την Εισαγγελία Αθηνών, να απαγορευτούν τα έργα του «Καπετάν Μιχάλης», «Τελευταίος Πειρασμός» και «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Ειδικά για τον «Τελευταίο Πειρασμό» αναφέρεται στο κείμενο της Ιεράς Συνόδου ότι είναι συντεταγμένο από τις εμπνεύσεις του Σύγκμουντ Φρόϋντ.

Την εποχή που ο Ν. Καζαντζάκης, στο Παρίσι, μελετά τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα, στην άλλη πλευρά της Ευρώπης ο Jacob Levy Moreno αντιλαμβάνεται τις θεραπευτικές δυνατότητες του παιχνιδιού. Κατά τον Μορένο το παιχνίδι δεν είναι μονάχα ένα φαινόμενο καθαρά βιολογικό άλλα μία αυθεντική εμπειρία, ένας παράγοντας συνδεδεμένος με την δημιουργικότητα και την αυθορμητικότητα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην θεραπεία των ομάδων. Ο Μορένο ανακάλυψε ένα τρόπο με τον οποίο επαναφέρει την αρμονία σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Δημιούργησε αυτοσχέδιες θεατρικές σκηνές μέσα στις οποίες δινόταν η ευκαιρία στα άτομα να απελευθερώσουν την αυθορμητικότητά τους και αυτό μέσα σε ένα πλαίσιο ενός προκαθορισμένου ρόλου. Όπως ακριβώς κάνει και ο Ν. Καζαντζάκης στο έργο του « ο Χριστός ξανασταυρώνεται».

Κατά τον Μορένο, υπάρχουν διάφοροι μέθοδοι ενέργειας, όπως «το παιχνίδι του ρόλου» (role playing) το «Ψυχόδραμα» (psychodrame) και το «κοινωνιόδραμα» (sociodrame).
Ο Ν. Καζαντζάκης στο προαναφερόμενο έργο του, χρησιμοποιεί μεθόδους, παρόμοιες με αυτές του Μορένο, κυρίως του ψυχοδράματος χωρίς να παραγκωνίζονται οι υπόλοιπες.
Ο Μορένο χρησιμοποιεί τον «πρωταγωνιστή», ένα σύνολο συμπαικτών (βοηθητικά ΕΓΩ) και το κοινό (το ακροατήριο).

Τα παραπάνω στοιχεία του Μορένο τα συναντάμε και στο έργο του Ν. Καζαντζάκη « ο Χριστός ξανασταυρώνεται » δίνοντάς μας το δικαίωμα να λέμε ότι είναι ένα Μορενικό μυθιστόρημα, όπου τα κείμενα του αναλύονται κάτω από μια θεατρική-ψυχοδραματική διαδικασία.

Το 1912 κατά τη διάρκεια ενός σεμιναρίου ο Σ. Φρόϋντ ρώτησε το Μορένο με τι ασχολείται στις έρευνές του και αυτός του απάντησε: «Αρχίζω από εκεί που εσείς τελειώνετε. Εσείς τοποθετείτε τους ανθρώπους σε μια τεχνική κατάσταση μέσα στο γραφείο σας. Εγώ τους συναντώ στο δρόμο και στο γραφείο τους, στο δικό τους περιβάλλον. Εσείς αναλύετε τα όνειρά τους, εγώ προσπαθώ να τους δώσω το κουράγιο να ονειρεύονται ακόμα…»

Ο Ν. Καζαντζάκης τοποθέτησε τους πρωταγωνιστές του μυθιστορήματός του (θεραπευόμενους) μέσα σ’ένα περιβάλλον όπως τα σπίτια τους, στους δρόμους, στο βουνό, όπως δηλώνει και ο Moreno στον Freud, αποδεικνύοντας μας ότι διαθέτει όλες εκείνες τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις του στησίματος μιας ψυχοδραματικής ομάδας.
Στο σημείο αυτό, θα παραθέσω τα στοιχεία εκείνα του μυθιστορήματος που μου επέτρεψαν να σκεφτώ ότι τα πρόσωπα που συμμετέχουν απαρτίζουν μια ομάδα, που σχηματίστηκε μέσα από την πλοκή του έργου συνειδητά και έχει ορισμένο αριθμό συμμετασχόντων και ορισμένη διάρκεια. Θα παρατηρήσουμε τα πρόσωπα να αλλάσουν σύμφωνα με το ρόλο του το καθένα, θα διακρίνουμε το ομαδικό πνεύμα ακόμα και τις προτιμήσεις των μελών, ανταλλαγές γνωμών, απόψεων, αντιλήψεων και συναισθημάτων. Θα προσπαθήσω να αποδείξω ότι ο Ν. Καζαντζάκης έχει έρθει σε επαφή με το Ψυχόδραμα και την ομαδική ψυχοθεραπεία, τα οποία προσάρμοσε στο έργο του «ο Χριστός ξανασταυρώνεται».
Ο Ν. Καζαντζάκης, ως ένας καλός ψυχοδραματιστής ορίζει πρώτα το σκηνικό. Η σκηνή είναι ο προνομιούχος χώρος, πέρα από την πραγματική ζωή, όπου οι συμμετέχοντες, έχουν την ελευθερία να παρουσιάζουν τη ζωή τους όπου τους επιτρέπεται μεγάλη δυνατότητα δράσης.

... Τρίτη της Λαμπρής, τώρα τέλεψε η λειτουργιά… ( σελ. 8)

... Σουλατσάρουν οι χριστιανοί στην πλατεία, σμίγουν οι φίλοι ασπάζεται ο ένας τον άλλο, λέν «Χριστός ανέστη» κι ύστερα καθίζουν στον καφενέ του Κωνσταντή ή κάτω από το μεγάλο πλάτανο στη μέση της πλατείας, παραγγέλνουν ναργιλέδες και καφέδες κι αρχίζει, σαν την ψιλή βροχή, το γλυκό κουβεντολόϊ… (σελ. 8)

… κάθεται ο Αγάς της Λυκόβρυσης στο μπαλκόνι του απάνω από την πλατεία του χωριού, καπνίζει το τσιμπούκι του και πίνει ρακή. Ψυχαλίζει, ήσυχα, τρυφερά… (σελ. 7)

...στην άλλην άκρα της πολιτείας, πίσω από τον πλάτανο, υψώνεται φρεσκοασβεστωμένη, με το χαριτωμένο καμπαναριό της η εκκλησία του χωριού, η Σταύρωση του Χριστού. Γύρα, τριγύρα, τα μαγαζάκια και τα εργαστήρια του χωριού…(σελ. 8)

Αυτά είναι μερικά στοιχεία της σκηνής που τοποθετεί ο Καζαντζάκης όπου θα εξελιχθεί το μυθιστόρημα του.

Παράλληλα τοποθετεί τα διάφορα πρόσωπα που θα διαδραματίσουν προκαθορισμένο ρόλο στο μυθιστόρημα αλλά και τον αριθμό των συμμετασχόντων. Πρώτα ορίζει τον συντονιστή, τον παπά-Γρηγόρη που θα καθοδηγεί, διευθύνει, παρεμβαίνει κατά τη διάρκεια της πράξης και αναλύει (ερμηνεύει) με τη βοήθεια των βοηθητικών –ΕΓΩ αυτό που συμβαίνει.

Ο παπά-Γρηγόρης ξεκινά τη διαδικασία λέγοντας:

-Ακούστε, το λοιπόν: συνήθεια παλιά, πάππου προς πάππου, στο χωριό μας, κάθε εφτά χρόνια να διαλέγουμε απ’όλους τους χωριανούς πέντ’ έξι που θα ζωντανέψουν με τα κορμιά τους, σαν έρθει η Μεγάλη Βδομάδα, τα πάθη του Χριστού… (σελ.16) και συνεχίζει:

- Μαζευτήκαμε λοιπόν σήμερα να διαλέξουμε, με τη φώτιση του Θεού, τους χωριανούς που να τους εμπιστευτούμε το ιερό αυτό μυστήριο. Μιλήστε λεύτερα, ας φανερώσει καθένας τη γνώμη του… (σελ. 17)

Ο ενεργητικός αλλά και διπλωματικός ρόλος του συντονιστή παπα-Γρηγόρη φαίνεται από τις παρακάτω παραγράφους του έργου.


… Μα ο παπάς με μια δρασκελιά στάθηκε στην πόρτα και άπλωσε τα χέρια.
... Που πας, είπε, έρχεται ο λαός, δεν θα φύγεις, δεν θα γίνουμε ρεζίλι! Και ύστερα πιο μαλακά: πρέπει να κάνεις μια θυσία και του λόγου σου, κυρ- προεστέ. Συλλογίσου και την κόλαση… (σελ. 21)

Ως πρωταγωνιστή στο έργο ο Καζαντζάκης, ορίζει σύμφωνα με το ευαγγέλιο το Μανολιό που θα ενσαρκώσει το ρόλο του Χριστού.


…Με την άδειά σου, άρχοντά μου, έναν άνθρωπο δικό σου, που τον αγαπάει και η αφεντιά σου, τον τσομπάνη σου τον Μανολιό. Λέει ο παπά-Γρηγόρης. Είναι ήσυχος, γλυκομίλητος, ξέρει τα γραμματάκια του παλιό καλογεροπαίδι, μαθές έχει και μπλάβα μάτια και ένα γενάκι ξανθό σαν το μέλι. Έτσι ζωγραφίζουν και το Χριστό… (σελ.18)

Τα βοηθητικά ΕΓΩ, αναπαριστώμενα από τους Απόστολους έχουν σκοπό να βοηθήσουν τον συντονιστή του παιχνιδιού στην ανάλυση της κατάστασης και να βοηθήσουν τον πρωταγωνιστή αναπαραστώντας γι’αυτόν τα συμβολικά ή πραγματικά πρόσωπα που παίζουν ένα ρόλο στις ψυχικές τους συγκρούσεις.

Ως Απόστολοι ορίζονται:

Τον Ιωάννη θα ενσαρκώσει ο γιος του άρχοντα ο Μιχελής και γαμπρός του παπα-Γρηγόρη.
…Έχει ότι χρειάζεται: παχύς, αφράτος, μαύρα μαλλιά, μάτια αμυγδαλωτά, από καλό σπίτι, τέτοιος ήταν και ο αγαπημένος μαθητής... (σελ.19)

Τον Ιάκωβο, αδελφό του Χριστού ενσαρκώνει ο Κωνσταντής ο καφετζής:
…είναι αγριωπός, ξερακιανός, αγουρομίλητος και πεισματάρης- έτσι παρασταίνουν και τον απόστολο Ιάκωβο… (σελ.19) και στη σελίδα 22: Εσένα, Κωνσταντή, διαλέξαμε οι προεστοί να κάνεις τον Ιάκωβο, τον αυστηρό αδελφό του Ιησού. Μεγάλο βάρος, θεϊκό και πρέπει να το σηκώσεις τιμημένα, να μην ντροπιάσεις τον απόστολο…κι έχε το νου σου να μην ξαναδείρεις τη γυναίκα σου, γιατί από σήμερα και πέρα δεν είσαι μονάχα ο Κωνσταντής, παρά ο Ιάκωβος, κατάλαβες; Κατάλαβα να λες… (σελ. 22)

Τον Πέτρο, ο πραματευτής Γιαννακός: στενό μέτωπο, κατσαρά, γκρίζα μαλλιά, κοντοπίγουνος, θυμώνει και ξεθυμώνει,….μα είναι καλή καρδιά… (σελ.19)

Τη Μαγδαληνή την έχουμε, είπε κι ο Λαδάς χιχιρίζοντας, τη χήρα την Κατερίνα. Όλα τάχει η κολασμένη, και πόρνη είναι και όμορφη και μακριά μαλλιά έχει τετράξανθα, της φτάνουν ως τα γόνατα….και Μητροπολίτη μπορεί να κολάσει… (σελ. 18)

Ο άρχοντας του χωριού, ο Πατριαρχέας αναλαμβάνει το ρόλο του Πιλάτου:
…καλύτερον Πιλάτο από την ευγένειά σου άρχοντά μου, δεν θα βρούμε, έκανε γλυκαίνοντας την φωνή του ο παπάς….αρχοντάθρωπος, καλοθρεμμένος, καλοπλυμένος με προγούλια… (σελ. 20)
Καϊάφα περίφημο κάνει ο γερο-λαδάς!... (σελ. 20) και επειδή χωρίς Ιούδα σταύρωση δεν γίνεται, εξακολούθησε ο παπάς, και χωρίς σταύρωση ανάσταση δεν γίνεται…βάλαμε κλήρο και ο κλήρος έπεσε απάνω σου Παναγιώταρε... (σελ. 24)

Ως γνωστό, το ψυχόδραμα που κινείται στο επίπεδο της αυθορμητικότητας περιέχει τεχνικές που επιτρέπουν στο άτομο να εκφραστεί κατά τρόπο αυθεντικό και δημιουργικό. Η δημιουργικότητα στον άνθρωπο συχνά δεν είναι αρκετά ανεπτυγμένη. Το ψυχόδραμα είναι αυτό, που κινείται στο επίπεδο της αυθορμητικότητας και περιέχει τεχνικές που επιτρέπουν την ανάπτυξη της. Η παρουσίαση και η πραγματοποίηση του εαυτού, ο μονόλογος, η αντιστροφή του ρόλου, ο καθρεπτισμός κ.α., αποτελούν τεχνικές που επιτρέπουν την ανάπτυξη της αυθορμητικότητας.

Ο Νίκος Καζαντζάκης στο έργο του, χρησιμοποιεί αρκετές φορές τον μονόλογο όπου ο πρωταγωνιστής, Μανολιός, εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις του :

…Να σκοτεινιάσει ακόμα πιο πολύ, να μη με δούνε στο χωριό… (σελ. 114)
…Εκεί μέσα θα ΄ναι το κρεβάτι … συλλογίστηκε… (σελ.114).
…Τι έπαθα; τι έχω; γιατί πρήστηκα;… (σελ.116).
…Πρέπει να δω, να δω, θέλω να ξέρω… λόγιασε… (σελ. 116).
…Τι θάμα είναι τούτος ο κόσμος! Μονολογούσε … (σελ . 298).
…Χάθηκα …χάθηκα… συλλογίζουνταν θα ‘ ναι λέπρα... (σελ.117).
Ο Καζαντζάκης με τον συντονιστή του, τον παπα-Γρηγόρη όταν ανακοινώνει τον ρόλο στον πρωταγωνιστή και στα βοηθητικά ΕΓΩ, αλλάζουν τα κριτήρια ένταξης και πέρα από τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά όπως τα μπλάβα μάτια, ξανθός, αφράτος, αρχοντάθρωπος, πετσί και κόκκαλο, όμορφη και μακριά μαλλιά, που δεν έχουν άλλωστε καμιά σημασία, προσθέτει επιπλέον στοιχεία. Τονίζει περισσότερα τα ψυχικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν ή που θα πρέπει να αποκτήσουν κατά την διάρκεια του παιχνιδιού και επιπλέον τους προτρέπει να αποκτήσουν μια σοβαρή επιθυμία για αλλαγή:

…καλός είσαι, μα να γίνεις καλύτερος, πιο τίμιος, πιο γλυκομίλητος (στον Κωνσταντή) … (σελ. 22)

…στραβόξυλο είσαι και του λόγου σου μα έχεις καλή καρδιά, άνοιξε καινούρια στράτα (στο Γιαννακό)... (σελ. 22)

Όλα αυτά αποδεικνύουν την προσεκτική επιλογή που πραγματοποιείται από τον συντονιστή του παιχνιδιού.

Η καλή ομαδική ψυχοθεραπεία εδώ αρχίζει με την καλή επιλογή των θεραπευομένων. Όταν ο θεραπευόμενος εντάσσεται σε μια θεραπευτική ομάδα χωρίς να είναι κατάλληλος για αυτήν, δεν είναι πιθανό να ωφεληθεί από την θεραπευτική του εμπειρία. Επιπλέον μία ομάδα με ακατάλληλη σύνθεση μπορεί να καταλήξει θνησιγενής μη μπορώντας να εξελιχθεί σε μία βιώσιμη θεραπεία για κανένα από τα μέλη της. (Irvin Yalom: Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας, σελίς 317)

Το τελευταίο στοιχείο της τεχνικής του ψυχοδράματος είναι το ακροατήριο που παρουσιάζεται ως κοινή γνώμη. Είναι «οι άλλοι» που βοηθούν τον πρωταγωνιστή με τις αντιδράσεις τους ή ακόμα λαμβάνουν μέρος στη σκηνή.

Έτσι, στο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, οι υπόλοιποι Λυκοβρυσιότες αλλά και ο παπα-Φώτης με τους υπόλοιπους κατατρεμένους χριστιανούς αποτελούν το ακροατήριο στην ψυχοδραματική πράξη, φθάνουν μάλιστα στο σημείο στο τέλος του μυθιστορήματος να επεμβαίνουν επί της πλοκής του σεναρίου αλλά και να καθορίζουν στην τελική πράξη, την δολοφονία του πρωταγωνιστή:

…μα το πλήθος είχε κιόλας χιμήξει απάνω στο Μανολιό, τινάχτηκε το αίμα, ράντισε τα πρόσωπα, δυο-τρεις στάλες έπεσαν ζεστές, αρμυρές στα χείλια του παπα-Γρηγόρη.
…Αδέλφια… ακούστηκε σιγανή, ξεψυχισμένη η φωνή του Μανολιού. Μα δεν μπόρεσε να τελειώσει, είχε κιλυστεί κάτω στις πλάκες της εκκλησίας και σπάραζε είχε ακόμα ανοιχτά τα μπράτσα σα σταυρωμένος και ολούθε έτρεχαν από πλήθος μαχαιριές τα αίματα... (σελ. 447)

Από το πρώτο κιόλας κεφάλαιο του μυθιστορήματος εισέρχεται το θέμα της κάθαρσης που είναι η κινητήρια θεραπευτική δύναμη του ψυχοδράματος όταν ο παπα-Γρηγόρης (συντονιστής) λέει:

…και να γίνει το θάμα να σας βλέπουν την Μεγάλη Βδομάδα οι πιστοί και να λένε: «τούτος είναι ο Γιαννακός, ο Κωνσταντής, ο Μιχελής; Όχι! Όχι! Τούτος είναι ο Πέτρος, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης.» … και να αναστηθεί ο Χριστός όχι πια στο περιαύλι της εκκλησιάς παρά μέσα στην καρδιά μας. Αμήν! … (σελ. 26)

Εδώ βλέπουμε τον παπα-Γρηγόρη να προτρέπει τους πρωταγωνιστές να ταυτιστούν με τον ρόλο τους. Τους προτρέπει να εξομοιωθούν με τα πρόσωπα των απόστολων, να γίνουν όμοια στη σκέψη ή ακόμα στην πραγματικότητα, ώστε να μεταμορφωθούν πλήρως μέχρι να μην αναγνωρίζονται.

Μέχρι τώρα, στο πρώτο κεφάλαιο ο Καζαντζάκης βάζει τις βάσεις του ψυχοδράματος. Στο δεύτερο κεφάλαιο αρχίζουν να εκτυλίσσονται το παιχνίδι και οι ρόλοι όπως ορίζουν τα κριτήρια ένταξης. Με τους διάφορους ρόλους ο συγγραφέας προσπαθεί να αναπτύξει την αυθορμητικότητα των υποκειμένων, να τους βοηθήσει να αποκτήσουν συνείδηση των ρόλων τους και παίζοντας τους να εμπλουτιστεί και να απελευθερωθεί το ΕΓΩ τους πράγμα που πραγματοποιείται μέσω της κάθαρσης. Το παίξιμο των ρόλων, στο μυθιστόρημά μας, φαίνεται ως κάτωθι:

...έχω πάρει ήμαρτον Θεέ μου! κακές συνήθειες, τώρα πώς να τις χαλάσω; Μην κλέβεις, λέει, στο ζύγι, μην ανοίγεις τα ξένα γράμματα…εύκολο πράγμα το θαρρεί ο παπας… λέει ο Γιαννακός … (σελ. 31)

…ο Μανολιός στράφηκε τον κοίταξε με αυστηρότητα…
…ο Μιχελής στράφηκε και κοίταξε τον παραγιό του τον Μανολιό, ξαφνιασμένος, πρώτη φορά του μίλησε θαρρετά … το πήρε πάνω του θαρρώ, που τον έκανε Χριστό, συλλογίστηκε. Θα βάλω τον πατέρα μου να του μαζέψει τα λουριά… (σελ. 32,33)

Εδώ βλέπουμε στους πρωταγωνιστές να παίρνουν τον ρόλο τους σοβαρά και να τον παίζουν όπως απαιτεί αυτός. Επίσης, παρατηρούμε την αλλαγή που έρχεται στην προσωπικότητά τους μέσω του παιχνιδιού. Με την πρώτη ανάγνωση του κειμένου του Καζαντζάκη ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται τις ομοιότητες της διαδικασίας και του αποτελέσματος ανάμεσα στον συγγραφέα μας και τη θεωρία του Moreno.

Στη Συνεδρία του 7ου κεφαλαίου του βιβλίου η συντονισμένη πλέον ομάδα προσπαθεί να βοηθήσει τον πρωταγωνιστή, το Μανολιό στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει με το πρόσωπό του. Έννοιες ψυχοσωματικής ιατρικής εισέρχονται στο κείμενο του Καζαντζάκη που αποδεικνύουν τις προωθημένες γνώσεις του συγγραφέα πάνω στην ψυχανάλυση, όταν με το στόμα του παπά-Φώτη (του παπά της προσφυγιάς) ακούμε τα εξής: «όλες οι αρρώστιες παιδί μου, προέρχουνται από την ψυχή. Αυτή κουμαντάρει το σώμα, η ψυχή σου θα αρρώστησε, Μανολιό, αυτή να γιάνεις! Και το σώμα, θέλοντας καί μή θα ακολουθήσει…» (σελ. 174)

Όμως το 7ο κεφάλαιο είναι περισσότερο αποκαλυπτικό, όπου ο Ν. Καζαντζάκης μας επιδεικνύει τις γνώσεις του πάνω στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Θα αναφέρω μερικούς διαλόγους που μας το αποδεικνύουν:

…Γέροντά μου, είπε ο Μανολιός σηκώνοντας το κεφάλι, εμείς οι τέσσερις είμαστε το χρόνο τούτο δεμένοι ο ένας με τον άλλο αξεχώριστα. Γι’αυτό σωστό’ναι θαρρώ, να με εξομολογήσεις μπροστά τους, να δούμε όλοι μαζί πιό’ναι το φταίξιμο και με παιδεύει ο Θεός, και πως μπορώ να βρώ θαράπειο… Γιατί θαρρώ πως όσο κρατώ το δαίμονα αυτόν στο πρόσωπό μου πάει να πει πως δεν έχω μετανιώσει και ο Θεός δεν με θέλει… (σελ. 176)
…έτσι έκαναν οι πρώτοι χριστιανοί- ξομολογιούνταν μπροστά σε όλους τους αδελφούς κι έλεγαν τα κρίματά τους- κι έβρισκαν όλοι μαζί το δρόμο της λύτρωσης… (σελ. 176)
…Μη ζητάς αρχή, Μανολιό, αποκρίθηκε ο παπά-Φώτης- δεν υπάρχει αρχή, δεν υπάρχει τέλος! Άνοιξε το στόμα, πες ότι σου πρωτόρθει στο νου… (σελ. 176)
…Όσο μιλώ, γεροντά μου, όσο μιλώ, αλαφρώνω… (σελ. 178)

Στο 7ο κεφάλαιο, αλλά και σε άλλα σημεία του βιβλίου, εμφανίζεται ο όρος και ο ρόλος του δαίμονα, του κακού που έχουμε μέσα μας, που πιστεύω ότι με τον όρο αυτό ο Καζαντζάκης ορίζει ότι εμπεριέχεται μέσα στο ασυνείδητο.
…και λέμε καλούς ανθρώπους και καλούς χριστιανούς όσους κρατούν κρυμμένους τους δαίμονες μέσα τους και δεν τους αφήνουν να πεταχτούν έξω και να αρχίσουν να ατιμάζουν να κλέφτουν να σκοτώνουν…μα όλοι, βαθιά στα φυλλοκάρδια μας, συγχώρεσέ με, Θεέ μου! είμαστε άτιμοι, φονιάδες και κλέφτες! Λέει ο Μιχελής … (σελ. 180)
Στη σελίδα 181 παρακολουθούμε την μετατροπή του ψυχικού σε σωματικό όταν ο παπά-Φώτης λέει στο Μανολιό,

…τότε ξαφνικά ένοιωσες το πρόσωπό σου να πρήσκεται, γέμισε σιχαμερά κρέατα, γίνηκε μια πληγή και έτρεχε…Δεν είναι δαίμονας Μανολιό μου, που κόλλησε επάνω σου-είναι ο Θεός που σου άρμοσε τούτη τη μάσκα για να σε σώσει... (σελ. 181) και παρακάτω:
…πήγαινε να κριματιστείς να μπεις στο κρεβάτι της χήρας μα τώρα με τέτοια μούτρα, πως να τη δεις; πως να σε δει; Ντρέπουσουν γύρισες πίσω. Γύρισες πίσω και γλύτωσες!.. (σελ. 181)

Στο τμήμα αυτό το κειμένου ο Καζαντζάκης αποδεικνύεται θα λέγαμε και ένας καλός ψυχοδραματιστής αναλυτικού τύπου (psychodrame analytique). Στην περίπτωση αυτή, ένας ασθενής σοβαρά προσβεβλημένος, βρίσκεται μέσα σε μία ομάδα από ψυχοθεραπευτές. Ένας ψυχαναλυτής από την ομάδα αναλαμβάνει την διέυθυνση χωρίς να συμμετάσχει στο παιχνίδι. Ένας χώρος παιχνιδιού διευθετείται στην αίθουσα του ψυχοδράματος όπου δεν επεμβαίνουν παρά μονάχα οι ψυχοδραματιστές που παίζουν. Αυτοί έχουν ως αποστολή να παίξουν αυτό που ανακύπτει από τον διάλογο μεταξύ του ασθενούς και του αναλυτή έτσι ώστε η αναπαράσταση των ασυνείδητων επιθυμιών να μπορέσουν να πραγματοποιηθούν. Έτσι λοιπόν, στο έργο του Καζαντζάκη, ο Μανολιός, σοβαρά προσβλημένος από την δερματοπάθεια βρίσκεται ενώπιον μιας ομάδας ψυχοθεραπευτών:

…Μαζεμένοι οι τρείς απόστολοι, ο Πέτρος,(Γιαννακός), ο Ιάκωβος, (Κωνσταντής), ο Ιωάννης, (Μιχελής), τριγύρα από το Μανολιό, είχαν ανοίξει το μικρό Ευαγγελιάκι που είχε φέρει σήμερα το πρωϊ ο Γιαννακός κι ετοιμάζουνταν ν’ αρχίσουν την ανάγνωση… (σελ. 169)

Αυτοί, όπως στο αναλυτικό ψυχόδραμα, έχουν σκοπό να παίξουν αυτό που ανακύπτει από τον διάλογο μεταξύ του Μανολιού και του παπα-Φώτη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το Μανολιό κατακλύζεται από ερωτήσεις από τους απόστολους, αναλύονται συμπεριφορές, αλλάζουν συμπεριφορές, παρέχεται κουράγιο από τον αναλυτή στον ασθενή, βγαίνουν στην επιφάνεια ασυνείδητες επιθυμίες … και στο τέλος της συνεδρίας ήρθε η αλάφρωση (κάθαρση). Ο Καζαντζάκης αυτή τη μορφή ψυχοθεραπείας την ονομάζει εξομολόγηση. Έτσι στην αρχή του 8ου κεφαλαίου σελίδα 188 γράφει:

…Πέρασαν κάμποσες μέρες από την Κυριακή τούτη της Εξομολόγησης, έτσι ονομάτισαν αργότερα όταν πια είχε σκοτωθεί ο Μανολιός, τη μέρα που άνοιξε μπροστά στους φίλους και άδειασε την καρδιά του...

Ο Καζαντζάκης μας πρόσφερε αυτή την ομαδική ψυχοθεραπεία γράφοντας το μυθιστόρημά του το 1954 και τέσσερα χρόνια αργότερα το 1958 η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται από τον S. Lebovici και τους συνεργάτες του ως αναλυτικό ψυχόδραμα.

Μετά την εξομολόγηση του Μανολιού μπροστά στους απόστολους και στον παπα-Φώτη ο ασθενής Μανολιός ένιωσε καλύτερα!

…και το βράδυ ξάπλωσε τα πόδια του κάτω από μια ελιά και κοίταξε ανάμεσα από τ΄ ασημένια φύλλα τα αστέρια να σαλεύουν. Τι γαλάζιος και βαθύς ήταν ο ουρανός μαζί του, τι καθαρός και ανάλαφρος, σαν πνεύμα, ο αγέρας και πως μύριζε το χώμα … (σελ. 202)
…Γέροντά μου, αδέλφια, συχωράτεμε κι ο Θεός να σας συχωρέσει! Αλάφρωσα. Σα να ’φυγε από την καρδιά μου ένα μεγάλο βάρος… (σελ. 183).

Φυσικά μέσα σ’ ένα λογοτεχνικό κείμενο δεν περιμένουμε να δούμε μια ολοκληρωμένη και πιστά τηρούμενη θεραπευτική διαδικασία.

Ο Ν. Καζαντζάκης προσπάθησε με τις ψυχαναλυτικές του γνώσεις, αλλά μακριά από μια αυστηρή δόμηση της ομάδας του, να βάλει μέσα στο έργο του και προσωπικά βιώματα.
Ενέπλεξε τις τεχνικές του ψυχοδράματος και της ομαδικής ψυχοθεραπείας και θεράπευσε την αλλεργική δερματοπάθεια που αντιμετώπιζε ο πρωταγωνιστής Μανολιός και που στο παρελθόν είχε αντιμετωπίσει ο ίδιος.

Ο Ν. Καζαντζάκης, μας εισάγει εδώ την κάθαρση ως μία ανακούφιση του πρωταγωνιστή, δίνοντας της ταυτόχρονα μια έννοια ιατρικής κάθαρσης, θρησκευτικού εξαγνισμού και μια έννοια ηθική. Ο πρωταγωνιστής περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη, προσδίδοντας μια δυναμικότητα στην έννοια της κάθαρσης, στον εαυτό του αλλά και στο ίδιο το έργο.
Έτσι μετά την εξομολόγηση και αφού πήρε την απόφαση ο Μανολιός να παραδοθεί στον Αγά ο συγγραφέας μας περιγράφει.

...κι όλο κι αλάφρωνε το κορμί του, ένιωθε το πρόσωπο του να μερμιδίζει κι ένα – ένα να πέφτουν τα λέπια από τα μάγουλα του και γύρα από το στόμα. Ένιωθε να λευτερώνεται η σάρκα του, ν’ ανοίγει τρυφερά σαν την καρδιά του καλαμιού… (σελ .210)

…Ο Μανολιός σταμάτησε σαστισμένος, έτρεμε η καρδιά του, ένα χέρι το ’δε με τα μάτια του, πέρασε απάνω απ’ όλο το πρόσωπο και το χάιδεψε, ήσυχο, δροσερό, σαν το πρωινό αγεράκι του βουνού… (σελ. 210 )

…Δόξα σοι θεός….μουρμούρισε ο Μανωλιός κάνοντας τον σταυρό του . .δόξα σοι ο θεός, συγχώρεσε ο θεός τις αμαρτίες μου… (σελ. 210)

….Μανολιό μου, φώναξε ο Γιαννακός … Νίκησες τον πειρασμό, καθάρισε η ψυχή σου, έφυγε η βούλα του σατανά από το πρόσωπο σου… (σελ. 210)

Ο Καζαντζάκης μας προσφέρει επί πλέον στοιχεία, που συναντάμε σήμερα στην ομαδική ψυχοθεραπεία όπως την ΄΄αυτοαποκάλυψη΄΄. Είναι γνωστό ότι οι θεραπευτές της ομάδας, συμφωνούν στην αποκάλυψη του προσωπικού υλικού στην ομάδα. Αυτό, το γνώριζε ο Νίκος Καζαντζάκης και με τα χείλη του παπά – Φώτη που έχει αναλάβει το ρόλο του θεραπευτή του Μανολιού, ακούμε να λέει :

…Γι’ αυτό κι απόψε, έτσι που σας νιώθω κοντά μου, μέσα στο σκοτάδι, νογώ την ψυχή μου ν΄ανοίγει. Μια φορά, στο βουνό του Μανολιού, σας είχα υποσχεθεί, το θυμάστε, πως κάποτε θα σας ξομολογηθώ κι εγώ τη ζωή μου, γιατί ντρέπουμε, να σκύβετε να μου φιλάτε το χέρι και να μην ξέρετε ποιος είμαι και τι χέρι φιλάτε... ( σελ. 281)
Ακόμα, μας παρουσιάζει τις συγκρούσεις μέσα στην ομάδα, όπως του Μανολιού με τον Παναγιώταρο (Ιούδας ), την δημιουργία υποομάδας μεταξύ γέρο - λαδά (Καϊάφας) και Γιαννακού (Πέτρος) και ακόμα την παράλληλη ατομική και ομαδική θεραπεία.

Όμως και τα όνειρα αλλά και η ερμηνεία τους, βρίσκονται ταχτικά στο προσκήνιο:
…Έκλεισε τα μάτια, κι είδε όνειρο, πως ήρθε λέει μια μαυροφόρα, θα ΄ταν η Παναγιά ,κι έσκυψε απάνω του και του χάιδεψε αργά, απαλά , το πρόσωπο, κι ευτύς το πρόσωπο δροσίστηκε, αλάφρωσε κι ο Μανολιός, άπλωσε τα χέρια, άρπαξε το θαυματουργό χέρι κι ήθελε να το φιλήσει… μα ένα γάργαρο περιπαιχτικό γέλιο ακούστηκε, έπεσε ο μαύρος πέπλος κι ο Μανολιός, έσυρε φωνή και ξύπνησε. Δεν ήταν η Παναγία, ήταν η χήρα... (σελ.117)

… Μη σταματάς, περπάτα, μου φώναξε απόψε ο Χριστός στον ύπνο μου... (σελ.211)
… τα ξημερώματα τον πήρε ο ύπνος, κι είδε ένα γεράκι να χιμάει στην αυλή του και να του αρπάζει τον άσπρο κόκορα του που αγαπούσε και τον κρατούσε για σόι, τον άρπαξε το γεράκι στα νύχια του και τον ανέβασε κατά τον ουρανό, κι ο κόκορας έκραζε, έκραζε χαρούμενος σαν να ξημέρωνε… ( σελ. 285)

Εισήγηση του Δημήτρη Μιμή, Ψυχολόγου,
στο 2ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο: <Τέχνη & Ψυχιατρική>
Χανιά- Μάιος 2010